සෞන්දර්ය විනිශ්චය කේන්ද්‍රකරගත් විචාරය වර්තමාන සාහිත්‍ය කලා විචාරයේදී එපමණ භාවිත නොවන බව කලින්ද කියැවිණි. කෘතියෙහි හොඳ නරක මට්ටම නිවේදනය කිරීම එවැනි විචාරවල ලක්ෂණයකි. ඒ ප්‍රවේශයේදී විචාරකයා හැසිරෙන්නේ අදාළ කලා ක්ෂේත්‍රය පිළිබඳ සියල්ල දන්නා පුද්ගලයා තමා බවත්, ඒ කලාව පිළිබඳ අවසන් විනිශ්චය තමා ලබා දෙන්නේ තමා බවත් විශ්වාස කරමිනි. දැන් මේ ප්‍රවේශය තරමක් පරණය. කිසිම කලා ක්ෂේත්‍රයක සියලු දේ දන්නා වූද, ඕනෑම කෘතියක් පිළිබඳ අවසන් විනිශ්චය ලබා දීමෙහි හැකියාව ඇත්තා වූද කෙනෙකු වීම පහසු නැත. එවැනි අධිකාරිත්වයකින් කිසිම කලා කෘතියක් ගැන කතා කිරීමේ ස්වරයද දැන් යල් පැන තිබේ. කලෙකට පෙර මහාචාර්ය සුචරිත ගම්ලත් වැනි අය එවැනි ස්වරයකින් කතා කළහ; එනයින් තමා අදාළ කලාව ගැන සියල්ල දන්නා බවක් ඇඟවූහ. දැන් එවැනි ස්ථාවරයක් නඩත්තු කිරීම ලෙහෙසි නොවේ. දැනුම යන්න බෙහෙවින් ප්‍රජාතන්ත්‍රකරණය වී තිබේ. කාලය හා ශ්‍රමය අතින් යම් කැප කිරීමක් කළ හැකි බුද්ධිමත් ඕනෑම කෙනෙකුට යම් කලා ක්ෂේත්‍රයක් ගැන දැනුම පහසුවෙන් සපයා ගත හැකිය. ඉංග්‍රීසි වැනි භාෂාවක් දන්නේ නම් එය වඩාත් පහසුය. අදාළ කලා ක්ෂේත්‍රය ගැන යම් නිල අධ්‍යාපන පසුබිමක් ඇති කෙනෙකුට දැනුම ගවේෂණය පිළිබඳ යම් පුහුණුවක් ලැබී තිබෙන්නට පුළුවන. එය අමතර වාසියකි.
සෞන්දර්ය තක්සේරුව පිළිබඳ විචාරය යල් පැන ඇත් නම් විචාරකයාට කළ හැකි කාර්යයක් නැතිද? තිබේ. විනිශ්චය හා තක්සේරුව ඉක්මවන කාර්යයක් තිබේ. එය ‘කතිකාමය සහභාගිත්වය’ යැයි හඳුන්වන්නට පුළුවන. අපට මෙහිදී සියලු කලාවන් ගැන එක් වර කතා කළ නොහැකි නිසා නවකතාව වෙත පමණක් දැනට අවධානය යොමු කරමු. අද වන විට නවකතා කලාව තේමා අතිනුත්, ශිල්පීය ක්‍රම අතිනුත් වර්ධනය වී තිබේ. විවිධ ස්වරූපයෙන් පහළ වී ඇති නවකතාවල කලාත්මක අංග ගැනද පැතිරුණු දැනුමක් සාහිත්‍ය කලා ක්ෂේත්‍රයේ පවතී. ලෝකයෙහි සිටි හා සිටින සියලු ප්‍රධාන ලේඛකයන්ගේම පාහේ හොඳ නවකතා සිංහලට නැගී ඇත. ඒ නිසා ‘මම තමයි සියල්ල දත් විචාරක සක්විති’ වැනි ස්වරූපයකින් විචාරයෙහි යෙදීම පහසු නොවේ.
නවකතාවක් හොඳද නරකද යන්න සරල විනිශ්චයක් නොදී අදාළ කෘතිය මෙකල පවත්නා අර්ථවත් සමාජ සංවාදවලට දායක කරගන්නේ කෙසේද යන ප්‍රශ්නය සලකා බැලීම අද අපට ගත හැකි එක් ප්‍රවේශයකි. ඒ ප්‍රවේශයෙන් නිසි ලෙස එළඹුණ විචාරකයාට කෘතිය ගැන යම් විනිශ්චයක්ද කළ හැකිය. එනමුත් විචාරය ප්‍රධාන අරමුණ ඒ විනිශ්චය සැපයීම නොවේ.
මෙම රචනයේ දී මෙකල සමාජ විචාරක කතිකාව තුළ පවත්නා එක් තේමාවක් ඇසුරින් නවකතා දෙකක් පිළිබඳ තේමාත්මක සාකච්ඡාවකට එළඹෙමු. මා තෝරාගන්නා තේමාව ‘කාරකත්වය’ යන්නයි. ‘Agency’ යනුවෙන් එය ඉංග්‍රීසියෙන් හැඳින් වේ. යම් කතිකාවකදී කෙනෙකුට ලැබෙන කාරක ශක්තිය, මූලිකත්වය, නායකත්වය, ආරම්භක අවස්ථාව ආදිය කාරකත්වය යනුවෙන් හැඳින් වේ. ‘කතිකාව’ යනු ඕනෑම මනුෂ්‍ය සංවාදයක් හෝ මනුෂ්‍ය අන්තර් ක්‍රියාවක් සේ ගත හැකිය. එහිදී වැඩි නායකත්වයක්, මෙහෙය වීමේ අවස්ථාවක්, ලැබෙන්නේ කාටද ඔහුට හෝ ඇයට ලැබෙන කාරකත්වය වැඩිය. සරල නිදර්ශනයක් වෙත යමු. යම් නිවසක එදින රාත්‍රී ආහාරය පිළිබඳ සංවාදයක් සිදු වන්නේ යැයි සිතමු. එහිදී සැකසෙන ආහාර වර්ගය කුමක්ද යන්න පිළිබඳ සියලු තීරණ ගන්නේ පිරිමියා නම් ඔහුගේ කාරකත්වය වැඩිය. ස්ත්‍රීන්ගේ කැමැත්ත, ඔවුන්ගේ ශරීර සෞඛ්‍යය, කෑම පිසීමේ ශ්‍රමය සැපයීමට ඔවුන්ට හැකියාවක්ද තිබේද නැද්ද යනාදිය ගැන අදහස් විමසන්නේ නැතිනම් ඔවුන්ට කාරක ශක්තියක් නැත. ඒ නිසා ඔවුන්ට සිදු වන්නේ පිරිමියා කැමති දේට අනුව ක්‍රියා කිරීමය. එවිට ඔවුන් හිමිවන්නේ බලය ඇති තැනැත්තා ‘අනුව ක්‍රියා කිරීම’ පමණි. වෙන කෙනෙකු කියන හැටියට පමණක් වැඩ කරන කෙනෙකුගේ කාරකත්වය අඩුය; කාරකත්වය යන්නට තමාගේම කැමැත්ත, තෝරා ගැනීමේ තීරක අවස්ථාව ආදියත් අයත් වන බැවිනි.
කාරකත්වය යනු සමාජයක කටයුතුවලට සහභාගි වන සියලු දෙනාට හිමි විය යුත්තකි. ගෙදර රෑ කෑම පිළිබඳ ප්‍රශ්නයේදී නොව ආර්ථික, දේශපාලන, සංස්කෘතික යනාදී සෑම තැනකදීම ඒ කාරකත්වයක් කාටත් ලැබිය යුත්තකි.
